Nederland is België zonder aardgas. Een geintje onder liefhebbers van geschiedenis en de energietransitie. Als je de grens overgaat, dan zie je gelijk het verschil in welvaart wat aardgas ons heeft gebracht, toch? Los van het feit dat niet bijzonder veel van onze aardgasbaten zijn geïnvesteerd in infrastructuur is er nog een ander land waar wij met de dag meer op gaan lijken. Nee, Nederland zonder aardgas is geen België.
Energiecrisissen in Nederland
Energiecrisis, we zitten er middenin. Niet langer is er een garantie op de levering van voldoende aardgas met als gevolgen: Hoge prijzen, bedrijven in zwaar weer en zelfs het risico op (controleerde) black-outs. Het totaal wegvallen van de energievoorziening. Het is niet de eerste keer dat we in Nederland te maken krijgen met een energiecrisis en zeker niet de laatste keer. Wat wel interessant is, is te leren van deze energiecrisissen uit het verleden. Hoe reageerden we toen politiek en wat voor beleid werd bedacht? (Ik put hier uit teksten uit mijn boek over de geschiedenis van energietransities in Nederland: De Nederlandse Aardgastransitie).
Opvallend is dat onze omgang met energie en specifiek aardgas keer op keer het grondwerk legt voor de komende energiecrisis. Waar het in de jaren 60 niet op kon met het gebruik van aardgas na de grote vondst in Slochteren werden we stevig met de neus op de feiten gedrukt tijdens de eerste oliecrisis van 1973. Dat aardgas was niet alleen een goed verdienmodel, nee daar moesten we zuinig mee omgaan om toekomstige generaties ook te laten profiteren van energie. Energiezekerheid en betaalbaarheid stonden centraal. ‘Zuinig met energie’ campagnes waren het gevolg en meer wet- en regelgeving om energie terug te dwingen, zoals verplicht dubbel glas bij nieuwbouw vanaf 1973.
En net als nu ging het toen om rendabel isoleren. Dubbel glas, dat was te duur en verdiende je niet terug, maar spouwmuurisolatie? Net als nu kent dat een mooie terugverdientijd. De meeste mensen investeerde toen net als nu liever in een nieuwe keuken. Wel verschuift steeds meer wat een ‘goede’ woning is. Dubbel glas bleek wel de meest populaire maatregel te zijn, omdat comfort scoort en glas zichtbaar is vanuit de buitenkant van de woning, status. Geld is niet altijd de grootste prikkel, wat sociaal de norm is, dat scoort goed. Waar in de jaren 70 enkel glas nog acceptabel is, is dat het nu inmiddels echt niet meer.
Niet lullen maar spouwmuur vullen
De tweede oliecrisis eind jaren 70 begin jaren 80 geeft ons nog meer vergelijkingsmateriaal. De overheid koos net als begin jaren 70 voor besparen. Een Energienota volgde die ambitieus was. 30 procent energiebesparing in 2000 en 600 miljoen gulden per jaar om dit voor elkaar te krijgen. Losse isolatie en subsidies waren niet langer voldoende. Een Nationaal Isolatie Programma werd opgericht. Klinkt bekend, volgend jaar starten we met precies eenzelfde soort programma. Dit programma zou uiteindelijk 10 jaar lang van kracht blijven. 1,8 miljoen woningen waren geïsoleerd, bijna 200.000 woningen per jaar met een gemiddelde investering van circa 4.000 euro per woning. De subsidie was, net als in 2022, 30 procent van de investering. Woningcorporaties vormde de echte startmotor van deze aanpak en namen 1 miljoen woningen voor hun rekening.
De organisatie van dit grote programma ging onder de vlag van de VNG. Samen met energiebedrijven werden draaiboeken ontwikkeld zodat gemeenten lokaal aan de slag konden gaan. De uitvoering ging in wijkaanpakken. Het bundelen van de vraag leidde tot een selectie van isolatiepartijen die tegen gereduceerde tarieven volgens aan de slag konden gaan. Het was echt niet lullen maar spouwmuur vullen. Grappig genoeg waren het de energiebedrijven die hier een rol in speelde en dit objectief konden doen, citaat uit die tijd:
“We hielden roadshows om bewoners zo ver te krijgen dat ze zouden meedoen met dak-, vloer- en spouwisolatie en/of dubbelglas. Het werkte zo goed, omdat Intergas voorlichtte als een objectieve partij. Als een isolatiebedrijf of zo’n soort partij het doet, is het anders. Intergas ging er zelf alleen maar minder door verkopen. We rekenden mensen voor wat ze in hun situatie konden besparen, en zetten dat af tegen de subsidie. Dan was het ja of nee aantrekkelijk.” – T. Raats, voorlichter bij Intergas
Ik kan nog wel even doorgaan. Net als nu werd toen al isolatie gemakkelijk gemaakt voor eigenaren. Er kwamen folders waarmee bewoners per soort woning en isolatiemateriaal snel konden zien hoe ze de investering konden terugverdienen. De Trias Energetica vindt ook zijn oorsprong rond deze periode, namelijk 1979.
Reserves en milieu impact
Aardgas, dat werd al deze tijd gezien als een mooie energiebron waarmee we vooral zuinig moesten zijn. Het beeld veranderde iets in de jaren 90. Milieu impact en beschikbaarheid van deze mooie ‘transitiebrandstof’ ging de boventoon voeren. We waren beland in een focus op vooral beschikbaarheid en betaalbaarheid met toenemende aandacht voor het milieu. Tel hierbij op meer liberalisatie. Waar de overheid in het verleden ging over het aardgas ontstond meer marktwerking en meer versnippering van belangen in de infrastructuur/energielevering van Nederland. Duurzaamheid was lang niet de belangrijkste pijler onder ons energiebeleid en relatie met aardgas. Dit veranderde met de aardbevingen in Groningen en toenemende (inter)nationale druk echt werk te maken van de energietransitie.
Met het besluit écht te stoppen met de aardgaswinning in Groningen en te starten met aardgasvrije wijken krijg het energiebeleid een nieuwe focus. Leveringszekerheid en betaalbaarheid waren van minder belang, verduurzaming, werd de hoofdfocus. Om Remco de Boer (Studio Energie) te citeren: ‘’In de praktijk betekende dat vooral dat we de winning (van aardgas) stopten, niet het gebruik.’’ Aardgas, dat was niet langer ‘ons’ goedje als Nederland, maar een vervelend product. Naast het sluiten van Groningen besloten we niet langer kleinere velden geschikt te maken voor de winning van aardgas, maar werden er wel moties in de Tweede Kamer aangenomen die opriepen vooral meer schaliegas uit Amerika te importeren (met een hogere CO2 uitstoot tot gevolg!).
De energiecrisis van 2021 - Hoe reageren we nu?
Deze focus op verduurzaming ten kostte van leveringszekerheid en betaalbaarheid brengt ons bij de energiecrisis van 2021. Waar we de afgelopen 50 jaar te weinig aandacht hadden voor het klimaat en te veel oog voor de voordelen van aardgas zijn we nu wat te veel doorgeschoten in onze aversie tegen aardgas. Dat we aardgas als transitiebrandstof nog nodig hebben, dat laat onze afhankelijk nu pijnlijk zien. Tegelijkertijd laten onze reacties op deze crisis zien dat we nog wel leven met het idee van ‘aardgaswelvaart’. Maken we nu echt de keuzes en investeringen die nodig zijn minder afhankelijk te worden van aardgas en ons écht voor te bereiden op het Nederland zonder aardgas?
Nu bestrijden we de hoge aardgasprijzen met eenmalige tegemoetkomingen voor iedereen en gerichte korting op de energierekening voor de lagere inkomens. Deze tegemoetkoming komt in de vorm van lagere belasting op de energierekening. Voor 800.000 huishoudens met een inkomen op of net boven het sociaal minimum komt er nog eens 200 euro extra per huishouden beschikbaar. Alleen blijven we hiermee doorgaan als blijkt dat jaar na jaar de aardgasprijzen onvoorspelbaar blijven?
Ook komt opnieuw een Nationaal Isolatie Programma op het toneel. Alleen dit keer met een looptijd van 4 jaar en een totaalbudget van 514 miljoen euro. Toch een beetje het kleine broertje van het programma uit de jaren 80. Nauwelijks een tijdshorizon waarop goed geïnvesteerd kan worden in de opleiding van nieuw personeel, nieuwe processen en andere innovaties. Het zijn vooral deze schommelingen in subsidies die negatief uitpakken voor de vraag en aanbod naar bijvoorbeeld isolatie. Het gevolg, grote prijsstijgingen die mogelijk extra subsidie tenietdoet en vertraging in de uitvoering. Een ander groot verschil in de rol van gemeenten, die nu vooral individueel invulling moeten geven aan isolatieprogramma’s, geld om energiearmoede te bestrijden etc. Is een meer sturende rol vanuit de Rijksoverheid of VNG niet verstandig?
Van aardgas rijkdom naar aardgas armoede?
Nederland zonder aardgas en focus is het Denemarken van de jaren 70. Flink afhankelijk van fossiele brandstoffen en verrast bij het uitbreken van een energiecrisis. Het gevolg, een flinke economische klapt, maar wel het maken van écht keuzes. Denemarken koos voor warmtenetten en inzet op alternatieven energievormen. Denemarken is daardoor in 2021 een stuk minder afhankelijk van aardgas en wereldleider op het gebied van windenergie.
Het energiebeleid begint met het maken van keuzes. Met 50 procent van de kennis 100 procent van de beslissingen duren te nemen en daar langjarig op in durven te zetten. Laten we hopen dat het nieuwe Kabinet hier nu de eerste stappen voor zet.