Waarom de roep om participatie in de energietransitie een gebrek aan leiderschap laat zien
Ik zou er bijna een nieuwe verwensing van maken: Ik wens je veel participatie toe. In de energietransitie gaat het naast aardgasvrij, energie besparen (isolatie) steeds vaker over participatie. Met een vergrootglas zoomen we in op die burger, die exotische vogel. Want wat wil die vogel nu eigenlijk? Het is ondertussen de full time bezigheid van een hoop adviseurs, ambtenaren en bestuurders. Gewapend met een verrekijker aan de slag om die vogel eens goed te observeren en te luisteren naar zijn zang. Want iedere mening is natuurlijk belangrijk en mag gehoord worden.
Alleen wat ik me oprecht afvraag, krijgen we niet telkens dezelfde zang te horen van dezelfde type mensen die afkomen op al die informatie avonden en brainstormsessies? Erger nog, laat die drang ''de burger te laten spreken'' niet een gebrek aan leiderschap zien?
Gebrek aan regie en kaders
We begeven ons in een uniek verwarrende situatie. Het Klimaatakkoord moet nog door de eerste kamer, de Regionale Energie Strategieën maken al wel stappen en gemeenten hebben de regie al lang in hun schoot geworpen gekregen. Een aantal gemeenten zijn al volop aan de slag met onder andere aardgasvrije wijkaanpakken, zonder daar echt heldere kaders bij te krijgen. Dit ondersteunt door de RVO subsidie (27 aardgasvrije wijken). Het gevolg is lokale bestuurders die zich zorgen maken, ambtenaren met beperkte steun en verwarring in de wijken. Sterker nog, in de wandelgangen hoor ik van zowel ambtenaren als bestuurders steeds vaker:
'Die 1,5 miljoen woningen van het aardgas af in 2030? Dat gaan we echt niet halen.'
Los daarvan sijpelt deze verwarring door in de wijken en participatietrajecten. Bewoners willen het liefst eergisteren weten wat ze met hun oude CV ketel moeten doen, wanneer de gemeente langskomt met het alternatief en wat het kost voor hun woning. Binnenlandse zaken kwam al eerder met een mooie lijst van 5 uitdagingen voor aardgasvrije wijken. Zaken die hier worden besproken zoals: Goede projectstructuur, integrale- of organische aanpak en ondersteuning van particulieren is iets dat in iedere wijkaanpak voorkomt.
Ik vraag me oprecht af of de keuze in te zetten op deze wijkacties zonder de kaders landelijk helder te krijgen echt slim is geweest. Het contrast met eerdere grote Nederlandse uitdagingen, zoals de aardgastransitie in de jaren 60, de Deltawerken en Rivierenwerken is groot. Hier was sprake van een Rijksoverheid met regie en sterk publiek/private samenwerking. Ik ben me bewust dat het RVO met het expertisecentrum warmte hier een rol in gaat spelen, evenals provincies, maar komt dit niet wat te laat? Tot slot is die opschaling noodzakelijk om tot die benodigde kostendalingen te komen. 20% tot 40% als we het Klimaatakkoord mogen geloven.
Is participatie wel noodzakelijk?
Het gebrek aan regie en kaders maakt die roep om participatie groot en vervangt hiermee het benodigde leiderschap. De energietransitie gaat echt niet wijk voor wijk gerealiseerd worden, als hier geen opschaling bij van pas komt, lerend vermogen in de wijkaanpakken en kostendalingen. Bovendien is niets zo verwarrend als de vraag: 'Wat wilt u eigenlijk voor wijk met duurzaamheid?'. Het veronderstelt een keuze die er niet is. Niet als we eerlijk willen blijven over de kosten, gevolgen en het feit dat wijken, gemeenten en regio's elkaars energiesystemen beïnvloeden.
Tot slot veronderstelt de hele participatiegedachte nog iets anders: Mensen willen betrokken worden bij deze keuze en actief meedoen. Dit is simpelweg niet het geval, zeker niet als de gemiddelde opkomst zie van bewonersavonden. Het is een bepaalde groep mensen die actief mee wil doen en deze groep is niet representatief voor de grote meerderheid. Een groot deel van de bewoners ziet energie nog als een echte nutsvoorziening die 'geregeld' moet worden.
Die zang van de klimaatvogel wordt hiermee een stuk helderder. Het is een stille zang, van de grote stille meerderheid. Als ik goed luister kan ik opmaken wat de woorden zijn: ''Kom terug als je verhaal helder is en val me vooral niet te vaak lastig.''
Nuance: De ontwikkeling van de wijkgerichte aanpak
Goed, ik besef me dat het bovenstaande wat 'zuur' kan klinken. Dat komt vooral omdat ik eigenlijk wel geloof in de proeftuin aanpak, deze komt namelijk ook gewoon uit de Deltawerken aanpak. Daar is men ook begonnen met relatief gemakkelijke projecten om zo op te kunnen schalen naar complexere projecten zoals de Oosterscheldekering. Verschil was hierin wel de landelijke regie en de grotere (gevoelde) urgentie.
Als ik de intenties vanuit het Klimaatakkoord goed lees, dan is de bedoeling van de wijkgerichte aanpak iets soortgelijk:
''Daarom starten we met Proeftuinen Aardgasvrije Wijken en met een innovatieprogramma om systematisch te kunnen leren en experimenteren, zodat na deze kabinetsperiode een kosteneffectieve opschaling en uitrol kan gaan plaatsvinden.''
Communicatie zal dan plaats gaan vinden via een landelijk communicatietraject en communicatie in deze wijken zelf. De leerpunten worden verzameld in het 'Kennis- en leerprogramma'. Verder spreekt het klimaatakkoord van werken aan acceptatie en participatie op een hoop verschillende manieren. Hier wordt gesproken over een 5 tal rollen van de gemeente: van advisering, meekoppelkansen tot inclusieve communicatie.
De rol van de Rijksoverheid is er vooral een van dirigent met het orkest als de RES en individuele instrumenten als gemeenten. Als de gemeenten los van elkaar gaan spelen klinkt het als een grote brei, speelt het orkest alleen dan klinkt het heel formeel en levenloos, maar met de dirigent komt een stuk levendigheid. Het is de Rijksoverheid die de levendigheid moet brengen in de wet- en regelgeving en waar nu helaas te weinig ruimte is. Het publiek heeft daar ook behoefte aan en is op zoek naar een stuk zekerheid. Je gaat niet naar een concert van Bach om vervolgens ABBA te horen.
