Hoe de introductie van prepaid energie energiearmoede kan voorkomen
Volg Transitiepaden nu ook op LinkedIn en ontvang regelmatig inspirerende artikelen en berichten.
Het is al lang geen verrassing meer dat hoe lager het inkomen is hoe harder de klimaatlasten aankomen. Het was een van de grote discussiepunten tijdens de verkiezingen in maart, mede door de blunder van het kabinet: de energierekening viel toch echt 300 euro hoger uit. Dit is een probleem, zeker als onderzoeken in 2015 al aangaven dat 4% van de Nederlandse huishoudens (259.000 stuks) een betaalrisico hebben én een hoge energierekening. Stijgende energielasten hebben vanzelfsprekend negatieve gevolgen voor deze doelgroep.
Om de energielasten beheersbaar te houden worden verschillende oplossingen genoemd: de industrie meer belasten i.p.v. burger, het oplossen via de koopkracht of simpelweg de belasting op energie verlagen. Dit laatste heeft onbedoelde negatieve effecten op de klimaatambities, want hogere kosten nodigen ook meer uit daar wat aan te doen in de vorm van isolatie en opwekking van energie.
Een andere optie die steeds vaker in het nieuws komt is de (her)introductie van prepaid energie. Kortom: eerst betalen dan verwarmen. Maar hoe effectief is deze optie en nog belangrijker, helpt het de meest kwetsbare groep hun energielasten behapbaar te houden. In dit artikel beschrijf ik een stuk geschiedenis over prepaid energie, hedendaagse pilots en geef ik mijn mening over de toepasbaarheid en wenselijkheid.
Energie is altijd prepaid geweest
Prepaid energie bestaat al sinds mensen met energie te maken hebben. 100.000 jaar geleden ‘betaalde’ mensen met hun energie en tijd om hout te vinden en vuur te maken. Zonder deze inspanning geen vuur. Dit was onze werkelijkheid tot voor kortgeleden. Tot aan de 19e eeuw was de open haard geen luxe object, maar een noodzakelijke bron van warmte waar we toch echt zelf hout voor moesten kopen om zo onze prepaid warmte te verkrijgen.
Tot in de 20ste eeuw was dit onze relatie met energie. De introductie van kolen veranderde in de kern weinig. Nog steeds moest je bij de kolenboer je kolen ophalen en sloeg je ze op in het kolenhok. Zonder van tevoren te betalen, sjouwen en opslaan was er geen energie. Een ander mooi verschijnsel tot aan de jaren 50 was de gaspenning. Met deze munt kon je een bepaalde hoeveelheid kuub gas kopen. Dit maakte de relatie met energie een directer iets, voor één munt had je een specifieke hoeveelheid gas én het was natuurlijk letterlijk prepaid.
In een eerder artikel beschrijf ik onze verloren relatie met energie in meer detail. De strekking van het verhaal is dat met de introductie van centrale verwarming uit Groningen onze fysieke, meer prepaid relatie met energie is verstoord. Uit een enquête die in 1965 in Leeuwarden gehouden is na de introductie van aardgas bleek dat 85% van de gebruikers geen besef had van haar energieverbruik. Deels hing dit natuurlijk samen met de vooruitgang in comfort, dit was belangrijker dan prijs of verbruik. Ik denk echter dat hier nog wat anders speelde namelijk, energie stond op afstand en was niet prepaid meer.
Nu hoor ik een aantal van jullie denken: ‘ik betaal toch maandelijks een bedrag aan mijn leverancier, dat is ook prepaid?’ Klopt helemaal, alleen is er een wezenlijk verschil tussen energie verkrijgen op deze manier en de ‘oude’ manier. Het gas en elektra dat wij gebruiken in onze woningen kent geen limiet. In andere woorden waar de kolen, de gasmunt ‘op’ was, is dit met ons huidige systeem niet het geval. Ik denk zelf dat vooral deze indirect relatie met energie een effect heeft op ons gedrag en hiermee het verbruik.
Prepaid energie in de 20ste en 21ste eeuw
Hedendaagse prepaid energie toepassingen zijn zeker niet nieuw en worden in circa 40 landen toegepast, waarvan 5 lidstaten van de EU. In Engeland is het bijvoorbeeld een veel voorkomende manier van betalen voor je energie, al voor de introductie van grootschalige slimme meters. Bij 4 miljoen klanten betalen prepaid voor hun elektriciteit en een kleine 2 miljoen voor hun aardgas. Tot het eind van de jaren 70 ging dit nog via gasmunten, wat fraude in de hand werkte. Onder de regering van Margaret Thatcher kwam de vervanging van deze muntmachines in een stroomversnelling met als gevolg dat ze bijna geheel vervangen waren in de jaren 90.
De ervaringen met dit soort systemen lijkt positief. Over het algemeen zijn de energiebedrijven te spreken over de implementatie van prepaid systemen, dit geeft namelijk meer garanties m.b.t. betalingen. Met name in Engeland wordt bij betalingsproblemen van mensen die voorschotten betalen (Nederlandse situatie) al snel overgegaan tot installatie van een prepaid systeem. Dit heeft dan twee voordelen: een afsluiting van energie wordt voorkomen en de leverancier krijgt betaald. Uit onderzoeken onder klanten van deze systemen blijkt 90% tevreden te zijn met de toepassingen.
Ik negeer alleen één belangrijk element, het stigma dat vastzit aan dit soort systemen. Vooral omdat deze systemen zoals ik al eerder aangaf worden gezien als een toepassing om huishoudens met een smalle beurs te ‘helpen’ energielasten beheersbaar te houden. Bovendien gaat de discussie over energiearmoede verder dan alleen kosten. Je kan prima je kosten behapbaar houden als je bewust de warmte niet aanzet. Uit een ouder artikel blijkt bijvoorbeeld dat in Engeland iedere winter duizenden mensen sterven door een koud huis. Hiernaast een stuk uit het artikel, waarin overigens niet de connectie wordt gelegd tussen prepaid energie en energiearmoede. Maar je kan zelf wel bedenken dat bij de introductie van dit soort systemen bij huishoudens met een smalle beurs deze discussie vanzelf opkomt.
Prepaid energie en lage inkomensgroepen
Ondanks het stigma wordt prepaid energie gezien als een mogelijkheid energiekosten onder controle te krijgen. In landen die te maken hebben met ernstige vormen van armoede, zoals Kenya en Zuid-Afrika zijn experimenten gedaan met prepaid energie die positieve uitkomsten laten zien. Zo zijn vanaf 2014 4.000 huishoudens in Kaapstad omgezet naar prepaid energie. Uit een onderzoek dat de huishoudens over een periode van twee jaar volgende kwam naar voren dat er: 13% minder elektra verbruik was, vooral armere huishoudens en personen met een geschiedenis van wanbetalingen profiteerde van het nieuwe systeem en tot slot waren de systeemkosten voor de energieleveranciers lager. Het onderzoek concludeert dan ook dat:
‘’These findings point to an important role for metering technologies in expanding energy access for the poor.’’
Een punt van aandacht waar in deze studies beperkt op wordt ingegaan is die andere kant van energiearmoede: het niet kunnen betalen, dus niet gebruiken van energie. Het is vooral dit wegvallen van een vangnet en niet kunnen voldoen aan een minimaal comfortniveau dat bij mij wat vraagtekens oproept.
Prepaid energie experimenten in Nederland
In 2017 en 2018 heeft een groep energieleveranciers en netbeheerders een pilot opgezet om prepaid energie in Nederland (Arnhem en Rotterdam) te testen bij kwetsbare klanten (mensen met problematische schulden of risico’s daarop). 39 huishoudens hebben meegedaan en uit de evaluatie blijken de volgende resultaten:
1. Deelnemers ervaren meer inzicht in hun energieverbruik, de kosten en realiseren besparingen. Door prepaid energie voorkomen deze mensen nieuwe schulden. Gemiddeld werd er 7,15% bespaard op elektriciteit en 25,47% op aardgas.
2. In de pilotperiode is 57 keer de energietoevoer stopgezet, bij 14 verschillende klanten. In 88% van deze stopzettingen was dit binnen 12 uur ongedaan gemaakt.
3. Het was lastig mensen te bewegen mee te doen met de prepaid energie pilot. Het rapport geeft verschillende redenen die niet zijn onderzocht bij de doelgroep (stigma, onbekendheid, ontwijkend gedrag etc). Net als in Engeland denken de netbeheerders aan prepaid energie als alternatief op afsluiting.
4. Maatschappelijke instanties die wel bij mensen over de vloer komen en worden vertrouwd zijn van groot belang. De netbeheerders en energieleveranciers denken dat zij het best kunnen inschatten of prepaid energie geschikt is.
5. Uit diverse andere rapporten en pilots blijkt een aantal interessante uitkomsten die overeenkomen met deze pilot.
De reactie uit de politiek kwam al toen net met deze pilot gestart was. De SP gaf aan zich zorgen te maken over de introductie van prepaid systemen. Zoals ik hopelijk heb laten zien in dit artikel is dit ook precies het punt waar ik me zorgen over maakte toen ik met onderzoeken begon.
‘’Tegoed op? Dan: kachel uit. Dat is toch geen oplossing? Een gezin met betalingsproblemen moet toch niet gedwongen worden om te kiezen tussen het avondeten en het opwaarderen van het prepaid tegoed?’’
De reactie door Minister Wiebes op de reeks vragen van de SP zijn hier te lezen. In het kort, energie is een basisbehoefte die niet in het gedrag mag komen (ook niet door deze pilot, deze is ook kleinschalig opgezet). Partijen als het Nibud, Divosa en het NVVK zien de pilot als positieve ontwikkeling met de kanttekening dat personen met problematische schulden ontzien zouden moeten worden, omdat daar andere interventies eerst moeten gebeuren. Tot slot geeft de Minister aan dat ook prepaid energie onder de regeling van het Afsluitbeleid vallen. Kortom, kwetsbare consumenten mogen niet worden afgesloten en ook niet in zijn algemeenheid bij strenge vorst. Een ander punt van kritiek is of onder zo'n systeem providers vergelijken nog wel mogelijk is. Eenzelfde kritiek is hoorbaar bij de introductie van warmtenetten waar consumenten vast zitten aan één energieleverancier.
In conclusie: prepaid met goede spelregels lijkt kansrijk
Wat ik overhoud aan mijn onderzoek over de toepassingen van prepaid energie is dat het eigenlijk minder bijzonder is dan ik had verwacht. We hebben altijd prepaid energie gehad tot 60 jaar geleden, het zijn onze comfort en welvaartseisen die nu extra (en terecht ook) randvoorwaarden aan prepaid energie meegeven. Belangrijk is dat prepaid energie, mits goed geïmplementeerd in samenwerking met sociale partners en goede spelregels, echt iets lijkt te doen voor mensen met een smalle beurs. Als dat in Zuid-Afrika en in andere landen op schaal uitgevoerd kan worden, dan moet dat ook in Nederland lukken. Een open dialoog over wat de spelregels moeten zijn zonder bangmakerij is hierbij noodzakelijk. Uiteindelijk willen we allemaal een betaalbare energierekening voor iedereen.
Volg Transitiepaden nu ook op LinkedIn en ontvang regelmatig inspirerende artikelen en berichten.